सुभाषिते कालातीत असतात. मानवी प्रवृत्तींचे , भावनांचे प्रकटीकरण करणारी अनेक सुभाषिते आहेत.
खरा श्रीमंत कोण ? यावर भरपूर चर्चा , लेखन वगैरे घडू शकते. पण अत्यल्प शब्दात समजावण्याची सुभाषितांची शैली खासच असते.
आता हेच सुभाषित बघा ना !
वयमिह परितुष्टा वल्कलैस्त्वं दुकूलैः
सम इह परितोषो निर्विशेषो विशेष:
स तु भवति दरिद्रो यस्य तृष्णा विशाला मनसि च परितुष्टे कोऽर्थवान् को दरिद्रः ॥
शतक-त्रयी रचणारे भर्तृहरी हे प्राचीन काळातील प्रतिष्ठित व सदा विजयी सम्राट होते. राजपद सांभाळणारे भर्तृहरी व्याकरण , साहित्य विषयांतील तज्ज्ञ रचनाकार होते. "भारतीय शिक्षणातून सर्वांगीण व्यक्तमत्त्व विकास साधायचाच" , सिद्ध करणारे हे उदाहरण आहे. असो.
"वैराग्यशतकम्" मधला हा श्लोक आहे.
श्लोकाची पार्श्वभूमी थोडक्यात अशी - एक संन्याशी व राजा यांच्यात घडलेला हा प्रसंग . तो राजा खूप दानी व न्यायी असतो. तर हा संन्याशी देखील आत्ममग्न , संतृप्त व अतिशय वैराग्यमूर्ती असतो. ऐहिक दृष्ट्या अतिशय दारिद्यावस्थेत असलेल्या या वैराग्याला सत्पात्री दान करावे , अशी राजा इच्छितो. तुम्हाला काय हवे ते मागा , मी देतो. असे राजा म्हणतो. त्यावेळी संन्याशी , वरील श्लोक म्हणतो. श्लोकाचा भावार्थ थोडक्यात असा -
हे राजा , तू तुझ्या रेशमी वस्त्रांमध्ये खुश आहेस , तसा मी वल्कले घालूनही संतुष्ट आहे. संतुष्टीचा स्तर दोघांमध्ये समानच आहे. त्या संतुष्टीत काहीही भेद नाही. मग दरिद्री कोण ? तर ज्याची हाव मोठी आहे तो. आत्मतृप्त , आत्मसंतुष्ट , समाधानी व्यक्तींमध्ये दरिद्री वा श्रीमंत असा भेद कसा बरं असेल ? (कारण समाधानी वृत्ती ही मनाची अवस्था आहे . )
वरील श्लोकात गरीबीची भलामण केलेली नाही , तसेच श्रीमंतीचा द्वेष केलेला नाही.
आजकाल ब्रँडेड वस्तु , हॉटेलिंग , शॉपिंग करणारी हायफाय जीवनशैली वगैरे वगैरे असणे म्हणजे सुखी , प्रतिष्ठित समजतात. पण दुर्दैवाने ,"समाधान, संतुष्टी" कोणत्याच मॉलमध्ये विकत मिळत नाही. भौतिक परिस्थिती काहीही असली तरी मनातून समाधानी , संतृप्त असणे ही दुर्लभ देणगी आहे. अर्थात , समाधानीवृत्ती कष्टसाध्य सद्गुण आहे.
श्रीमंत असो वा गरीब ; समाधानी व निरोगी जीवन जगण्याचे सद्भाग्य विरळांच्याच नशिबी असते. विकसित , संपन्न देशात आजकाल satisfaction index मोजण्याचा प्रघात रूढ होत आहे. भारतीय संस्कृती वा विचारसरणी पहिले पासूनच प्रगत होती , हेच वरील सुभाषित आपल्याला सांगते. नाही कां ?
©डॉ. प्रज्ञा देशपांडे.
