#शब्दचिंतन.
मराठी ही जुनी , समृद्ध भाषा आहे. तिच्या अनेक बोली आहेत. आजही महाराष्ट्राच्या छोट्या मोठ्या भागात त्या बोली दैनिक व्यवहारात आहेत. काही काही शब्द त्या विशिष्ट पट्ट्यातच वापरतात. म्हणून ते खास न् वेगळे असतात.
आमच्या नागपुरात "सांबार" हा शब्द सहज व्यवहारात आहे. कोथिंबीर म्हटले तर भाजीवाल्याला कळणार नाही.
कधीतरी पुण्यातील प्रशिक्षणा दरम्यानचा किस्सा आठवतो. संपूर्ण महाराष्ट्रातील आम्ही संस्कृत शिक्षक एकत्र होतो. सायंकाळी अनौपचारिक गप्पांमध्ये विविध खाद्यपदार्थांचा विषय रंगला होता. अोघात मी "सांबार" म्हटले. मुंबई+पुण्याच्या मैत्रिणीने लगेच विचारले की म्हणजे काय ? मला नेमकं कोथिंबीर सांगायला सुचले नाही. कोणी तरी मग सांगितले. त्यावर तिची प्रतिक्रिया होती की "अगं काय हे ? कसा बर हा शब्द ?"
तिने सांबार शब्दाचे सांबरशी ( हरिणासारखा प्राणी) सहसंदर्भ जोडला. सर्व जण हसत होते. बोलीविशेषांची महिती सहज कळत होती.
संस्कृत शब्दसंग्रहात काही शोधत असताना एक शब्द गवसला. तसा तो शब्द मराठीत नेहमीच वापरतात. शब्द आहे , 'सम्भार' . केशसंभार , पुष्पसंभार वगैरे नेहमीचे परिचित शब्द आहेत.
संभार शब्दाचा शब्दकोशीय अर्थ संभूती , समूह , संग्रह असा आहे.
सांबार हे तृणवर्गसदृश छोटेखानी झुडूप आहे. जमिनीतून वर आल्यावर अनेक कोवळ्या पानाळ शाखांनी संपूर्ण झाड बहरून येते. पान-फुलं-फळे सारे काही गुच्छा सारखे , संग्रह केल्या सारखे समूहानी एकत्र असतात.
कदाचित ही सारी गुणवैशिष्ट्ये पाहून नागपुरी बोलीत संभार चे सांबार झाले असावे, असे मला वाटते.
कोथिंबीर शब्दाची व्युत्पत्ती मात्र अजून सापडली नाही.
संभार> सांभार> सांबार असे परिवर्तन होत होत नागपुरी बोलीत सांबार आला असेल की काय ?
संभार>संबार असे हिंदीत झाले असेल ,नाही काय ?
नागपुरी बोलीवर हिंदीचाही छाप आहे म्हणून इथे हा शब्द रुळला असेल , नाही कां ?
सांबार हा अस्सल तद्भव शब्द आहे. तर अशा प्रकारे एका बोलीशब्दाचे कुळ-मूळ सापडले न् आनंद झाला. यापुढे न लाजता 'आपल्याच बोलीत' बोलावे न् शब्दांची व्युत्पत्ती शोधत रहावी , हे मात्र खरे.
©डॉ. प्रज्ञा देशपांडे.
No comments:
Post a Comment