#सहजोक्त.

 #शब्दचिंतन.

शब्द तयार होतात वर्णांपासून.  नाम , क्रियारूप इत्यादि  प्रकार शब्दांचे असतात. शब्दांना अर्थ असतो. 

दैनिक वापरात अनेक वर्षे असलेला शब्द कसा तयार झाला असेल ?  याचा विचारही मनात येत नाही.  अनेक शब्द मूळधातूपासून  तयार झालेले कृदन्त वगैरे असते.  पण  आपल्याला लक्षातही येत नाही . तसेच माझे झाले. 

काल  एक शास्त्रग्रंथ वाचताना "अध्याय" या शब्दाची व्युत्पत्ती वाचनात आली.  व्युत्पत्ती  वाचली न् डोक्यात लख्ख प्रकाश पडला . 

   अध्याय म्हटलं की  'धार्मिक ग्रंथातील एक भाग '  असं  सामान्यपणे वाटते. 

   'न् अशा प्रकारे त्यांच्या जीवनातील तो अध्याय संपला' ,   'न् अशा प्रकारे त्यांच्या जीवनातील ते प्रकरण संपले'  अशी वाक्यरचना  मराठीत रूळलेले आढळतात.   इथे   अध्याय आणि प्रकरण हे दोनही शब्द वरपांगी  समान वाटतात.   नाही कां ? 

काव्यप्रकाश या ग्रंथात उल्लास हा शब्द योजला आहे.

रामायण या ग्रंथात कांड असा शब्द योजला आहे. भगवद्गीतेत अध्याय आहेत. मुद्राराक्षसात अंक आहेत. महाभारतात पर्व , अष्टाध्यायीत अधिकरणं आहेत. 

अशा प्रकारे जुन्या ग्रंथात छोट्या-छोट्या भागांना  अध्याय ,  प्रकरण , उल्लास , आह्निक , कांड , अंक , पर्व ,  पाद , अधिकरण  वगैरे  शब्द  वापरलेले आढळतात.  

ग्रंथाचे  'विषयांशानुसार केलेले विभाग' या अर्थाने हे सर्व समान आहेत असे वाटते. पण तसे नक्कीच नाही.  वर उल्लेखलेल्या प्रत्येक शब्दाची खास , वेगळी  व्युत्पत्ती आहे. न् तेव्हाच्या ग्रंथकारांना  न् अभ्यासकांना त्या त्या शब्दाच्या अर्थच्छटेतील बारकावे नक्कीच परिचयाचे होते. म्हणून आपापल्या ग्रंथातील छोट्या, छोट्या भागांना सरसकट एकच नाव न देता ग्रंथविषयाला अनुसरून  नाव दिले आहे. 

"अध्याय" या शब्दाची व्युत्पत्ती अशी , 

"*अधीयतेऽस्मिन्ननेन वाऽर्थविशेष इत्यध्यायः ।* 

 *तेन अधीयते इत्यध्यायः ।*"  

 म्हणजे  ज्यामुळे , ज्याच्याद्वारे  , ज्याच्याने  अध्ययन केले  जाते तो अध्याय. अधि+ इ धातूचा  अर्थ,   स्मरण करणे / विचार करणे असा होतो. याच धातू पासून अध्ययन-अध्यापन  (मराठीत शिकणे ,शिकवणे या अर्थाने रूढ शब्द) हे शब्द प्रचलित आहेत.   स्वतःहून विचार केल्याशिवाय शिकताच येत  नाही म्हणून अध्ययन म्हणजे 'शिकणे'  इतकाच  गुळगुळीत अर्थ घेऊ नये .   स्वतःहून विचार करण्याची प्रक्रिया   किंवा  विचारान्ती स्मरणात ठेवण्याची क्रिया ,  जेव्हा सुरू होते तेव्हाच खरे 'शिकणे' असते.  या अर्थाने अध्ययन-अध्यापन हे शब्द  समजून घ्यावे . 

  तर "अध्याय म्हणजे ज्याच्या मुळे स्वतःहून विचार करण्याची वृत्ती वाढेल असा  ग्रंथ-भाग" ,  हा  अर्थ जास्त सयुक्तिक ठरेल , होय ना ?  न् या पुढे  "अध्याय" शब्दाचा अर्थपूर्ण वापर करता येईल , असं वाटते.  

  ©डॉ. प्रज्ञा देशपांडे.