#सहजोक्त -

 चाफेकळी 

परवा सकाळी फिरताना वादळाने पडलेली चाफ्याची फांदी दिसली. कळ्यांनी लगडलेली  ती  फांदी मी घेऊन आली. घरी आल्यावर ओल्या मातीत खोचून टाकली. आज फुरसतीत फांदी बघितली. थोडी सुकली, थकली वाटली.

कळ्यांनी पण माना टाकल्या जराशा. एक कळी मातीत पडली. मी उचलली आणि बघू लागली. अर्थात फोटो काढलाच.

चाफ्याची कळी म्हणजे चाफेकळी. लाल आणि मोठ्या पाकळ्याच्या चाफ्याची नाजूक आणि सुंदर अशी चाफेकळी बघून मन प्रसन्न झाले.

चाफ्याच्या झाडाच्या निमित्त्याने मन आठवणीच्या हिंदोळ्यावर झूलू लागले.

आमच्या घरी (माहेरी ) पिवळसर पांढरा आणि गुलाबीसर लाल असे दोन चाफ्याची झाडे होती. निष्पर्ण झाल्यावर फुलांनी बहरायचा. फुलांचा सडा पडायचा. त्याच्या काळ्या जरा छोट्या आणि जाड होत्या. शेजारच्या घरी मोठ्या पण पातळ पांढऱ्या पाकळ्यांचा चाफा होता. कॉलनीत एके ठिकाणी गडद लाल चाफाही होता.  तेव्हा चाफेकळीकडे निरखून पाहावे, असे सुचलेक नाही. फक्त फुलं गोळा करायची, हार ओवायचे, इतकेच. फारतर झाडावर चढायचे. पण झाडावर चढले की आजी ओरडायची की, "ते झाड कच्चे असते, पडशील, उतर" वगैरे.

आज कळीचे निवांत निरीक्षण करताना 

बालवाडीत शिकवलेली कविता आठवली. ती अशी...

अरंगळी,करंगळी,

मधले बोट, चाफेकळी,

अंगठा, तळहात,

मळहात, मनगट, 

कोपरा, खांदा,

गळागुटी, हनुवटी,

तोंडाचं बोळकं, 

शेम्बडाचं नळकं,

काजळाच्या डब्ब्या,

देवाचा पाट,

देवाच्या पाटावर चिमण्यांचा किलकिलाट.

बालवाडीत ही कविता साभिनय म्हणत असू.

पुढे -मराठी साहित्य, कविता वाचताना-  चाफ्याचे झाड आणि फुलांचा वेगवेगळ्या संदर्भात उल्लेख आलेला, पहिला.

शृंगारिक काव्यात नायिकेच्या नाकाला चाफेकळीची उपमा देतात.  तर कधी नवतारुण्यवती नायिकेलाच चाफेकळी म्हटले आहे.

आज सर्वांगसुंदर चाफ्याची कळी पाहिल्यावर या उपमांची सार्थकता पटली.

बालकवी यांची, " तूं तर चाफेकळी!" अपूर्ण कविता बघा ना!

"गर्द सभोंतीं रान साजणी

 तूं तर चाफेकळी!

काय हरवलें सांग शोधिसी 

या यमुनेच्या जळीं?"

ती वनमाला म्हणे "नृपाळा, हें तर माझे घर;

पाहत बसतें मी तर येथें जललहरी सुंदर,

हरिणी माझी, तिला आवडे फारच माझा गळा;

मैना माझी गोड बोलते, तिजला माझा लळा.

घेउनि हातीं गोड तिला त्या कुरणावरतीं फिरे--

भाऊ माझा, मंजुळवाणें गाणें न कधीं विरें""

रात्रीचे वनदेव पाहुनी भुलतिल रमणी! तुला;

तूं वनराणी, दिसे न भुवनीं तुझिया रूपा तुला.

तव अधरावर मंजुळ गाणीं ठसलीं कसलीं तरी;

तव नयनीं या प्रेमदेवता धार विखारी भरी!क्रीडांगण जणुं चंचल सुंदर भाल तुझें हें गडे,

भुरु भुरु त्यावर नाचत सुंदर कुंतल कुरळे उडे.

अर्धस्मित तव मंद मोहने, पसरे गालावरी;

भुललें तुजला हृदय साजणी, ये चल माझ्या घरीं.

"सांज सकाळीं हिमवंतीचे सुंदर मोतीं धडें;

हात लावितां परि नरनाथा तें तर खालीं पडे.

ती वनबाला म्हणे नृपाळा "सुंदर मी हो खरी, --.........

आरती प्रभू यांच्या कवितेतही "चाफेकळी"चा उल्लेख आहे.

तू तेंव्हा तशी, तू तेंव्हा अशी, 

तू बहरांच्या बाहूंची…

ऐल राधा, तू पैल संध्या, 

चाफेकळी प्रेमाची….

तू तेंव्हा तशी, तू तेंव्हा अशी, 

तू बहरांच्या बाहूंची….

तू नवी जुनी, तू कधी कुणी,

 खारीच्या ग डोळ्यांची….        

 तू हिरवी कच्ची, तू पोक्त सच्ची, 

तू खट्टीमिठ्ठी ओठांची….

 एकूण काय तर नवमल्लिका, कमलनयना, वगैरे वगैरे फुलांच्या उपमा जशा विख्यात आहेत, तसे चाफेकळी सुद्धा जराशी ख्यातकीर्त 

आहे, असे म्हणायला वाव आहे.

©डॉ. प्रज्ञा देशपांडे.