सहजोक्त.

 #शब्दचिंतन.

कधी कधी शब्द कसे बदलतात , हे भाषेचं कोडं उलगडत नाही. कोणता शब्द कधी वर्णविपर्यस्त झाला ? अर्थपरिवर्तन कधी झाले हे कळत नाही. बरेच शब्द परंपरेने रूढ होतात. त्यांचा मूळचा अर्थ जाऊन नवा अर्थ चिकटतो , कधी, कसे , कोणी , हे प्रश्न गौण ठरतात. भाषेची हीच तर खरी गंमत आहे.

माझे आजोबा भा. ह. मुंजे (आईचे वडिल) अर्थशास्त्राचे प्राध्यापक होते. महाराष्ट्रात अर्थशास्त्राची पुस्तके पहिल्यांदा मराठीतून आणण्याचे व अर्थशास्त्रीय संज्ञांना मराठीत प्रतिशब्द देण्याचे कार्य त्यांनी केले. इंग्रजी ,संस्कृत व मराठी या तीनही भाषांवर त्यांचे विलक्षण प्रभुत्व होते. लहानपणी त्यांचा सहवास मिळाला , सर्व नातवंडात एकुलती एक नात म्हणून मी त्यांची अतिशय लाडकी होती , हे माझे परमभाग्य.

आजोबा ,अजूनही स्मरतात . त्यांची किरकोळ शरीरयष्टी ,सुरकुतलेलं अंग , धोतर ,काळी टोपी , एका हातात काठी व दुसरा हात मी पकडलेला ; असे त्यांच्या बहीणीकडे रोज न चुकता जाणारे. दुपारी वामकुक्षी घेण्यापूर्वी आम्हा नातवंडांना रामायण-महाभारतातील गोष्ट सांगणारे. कल्याण , The Truth वाचणारे , तत्कालीन प्राध्यापकवर्ग व विद्वानांना आदरणीय असलेले , तरीही आमच्यासाठी प्रेमळ व साधे असे आजोबा . आम्ही नातवंडेच नाही तर आजुबाजूचे सारेच जण त्यांना भय्यासाहेब म्हणत असू.

आजोबा अतिशय परंपरावादी व जुन्या वळणाचे होते ,हे नक्कीच . . एकदा कौतुकाने ,नव्हाळीचा म्हणून मावशीने माझ्यासाठीे पंजाबीड्रेस शिवला होता. मी घातला . त्यांना अजिबात आवडला नव्हता. हा आपला पोशाख नव्हे ,आपण परकर-पोलकं घालावं , असं ते म्हणाले. कितीही रागावले तरी ते मारत नसत , अपशब्द त्यांच्या तोंडी कधीच नसत.

त्याच काळात "कुर्बानी" सिनेमा व त्यातील "आप जैसा कोई मेरी जिंदगी में अाये...." हे गाणं रेडिअोतून प्रचंड गाजलेलं व प्रसिद्ध झालं होतं . गाण्याची मला आवड न् सगळ्या मैत्रीणी हेच गाणं म्हणणा-या , मग मी पण ते गाणं घरात म्हणू लागली . अाजोबांना ती सुरावट व ते शब्द बिलकुल आवडले नाही. मला समजावणीच्या सुरात म्हणाले , " *बेटा ,देवाने दिलेल्या गळ्यातून देवाची भक्ती होईल असं गायला हवं ग*." माझी बाजू घेत नक्कीच आई-मावशी काहीतरी बोलल्या असाव्यात . त्यावर ते म्हणाले ,"आर्त आळवणी मीरेनेही केली ना ? मग तसा भाव गाण्यातून यावा , उत्तानभाव नको."

जास्तीत जास्त मराठी शब्द योजावे यासाठी ते जागरुक असत. कोणालाही बाहेर जाताना ,"टाटा" म्हटले कि ते हमखास रागवायचे , "जय जय" म्हणावं , असं सांगायचे. *हिंदी-ऊर्दू-इंग्रजी शब्दांची भेसळ न करता ते स्वतः अस्सल मराठी-भाषा बोलत न् आम्हाला अनुकरण करायला संधी देत असत. कधी चुकून किंवा शब्द न आठवल्यामुळे आम्ही मराठी-इतर शब्द वापरला तर , न रागवता मराठी शब्द सांगून वाक्य पूर्ण करून देत असत*. सायंकाळी हातपाय धुतल्यावर " आई , नॅपकीन/टॉवेल दे " असे म्हटले की हमखास "हातपुशा,अंगपुशा दे म्हणावं " , असं शांत-प्रेमळ शब्दात कितीदा तरी त्यांनी सांगितले आहे. त्यांच्याकडून शिकण्यासारखं खूप काही होतं . ........................मी तिसरीत असताना त्यांना देवाज्ञा झाली . .....ते वारले . एक पर्व संपले.

परवा बोलताना कोणी तरी , "अरे यार!" हे संबोधन योजले , अन् आजोबा आठवले. "यार" हा शब्द वापरायचा नाही ; असा त्यांचा दंडक ! शोले ,जंजीर सिनेमातील गाण्यांमुळे यारी ,दोस्ती हे शब्द मैत्री शब्दाहून भारी वाटायचे. मग आजोबा उगाच रागवतात , त्यांना कळत नाही ,असा बालभ्रम मनात उमटायचा. 

संस्कृतसाहित्य ,शाक्तपंथ बद्दल काहीतरी वाचत असताना , वीज चमकावी तसा एक शब्द अवचित 'समजून' गेला. तो शब्द होता "यार"! अन् आजोबा कां रागवायचे , हे सकारण कळले. 

व्यवहारात भाषा-परिवर्तनामुळे नेहमी र<>ल , व<>ब , य<>ज असे वर्णपरिवर्तन होते. रयी >> लयी (विपुल ,खूप ) , वर्षात >> बरसात , यात्रा>>जत्रा इत्यादी अनेक उदाहरणे आहेत. 

संस्कृतात "जार" हा शब्द आहे. त्या शब्दाला विशिष्ट पंथ ,संप्रदाय ,विधी यांचे कंगोरे आहेत . जार-जारिणी , जारकर्म , असे संज्ञात्मक शब्द आहेत. सोप्या भाषेत 'जार' म्हणजे 'कामेच्छा पूर्ण करणारा साथीदार' ! 

'जार>> यार' असा त्याचा वर्णविपर्याय होतो. 

* *"शास्त्रात् रूढिः बलीयसी!" हे त्रिवार सत्य आहे. मूळ अर्थ अतिशय वेगळ्याच पंथाचे असूनही वापरून वापरून ते पार गुळगुळीत होतात न् कुठेच टोचत नाहीत , हेही भाषेचे वैशिष्ट्यच समजावे*!! . मूळ अर्थ सभ्यतेला धरून नाही , हे माहीत असूनही

बरेचदा बोली भाषेत , दैनिक संवादात असे अनेक शब्द कोणीही वापरतात . छोटीशी यादी वानगी म्हणून देत आहे. रांड ,रांडलेक ,साल्या , चायला ,आयला , हरामजादा , हरामखोर ,भडवा इत्यादी इत्यादी .

*पण "यार" , या शब्दाने कधी , केव्हा , कशी मूळ अर्थाशी प्रतारणा केली व "सभ्यपणे" स्वतःला चांगल्या अर्थाने प्रतिष्ठित केले , हे शोधणे एक भन्नाट भाषिक-उपक्रम ठरेल* !! 

©डॉ. प्रज्ञा देशपांडे.