श्रावण महिना सुरु झाला. 'यंदा शंकराची स्तोत्र वाचावी' , असे मनात आले. घरी संग्रहात असलेल्या स्तोत्ररत्नावलीत आदि शंकराचार्य विरचित अकरा स्तोत्र आहेत.
शंकराचार्यांच्या सर्वच रचना अत्यंत प्रासादिक आहेत. या श्रावणात मूळ संस्कृत-स्तोत्र , अर्थ व जिथे योग्य वाटेल तिथे टिपण्णीसह लिहाव्या , असे मनात आले. त्यानुसार आज पहिले स्तोत्र , " शिवमानसपूजा" याबद्दल लिहीत आहे.
लहानपणीच ऐकून ऐकून हे स्तोत्र पाठ केले आहे , पुढे अर्थ कळल्यावर तर अत्यंत आवडीच्या पैकी एक आहे.
" मानसपूजा" हा प्रकारच रमणीय आहे. एका स्थानी बसून मनापासून मनातल्या मनात षोडशोपचारी पूजा करणं , ही कल्पनाही किती रंजक आहे ना ! देवतेशी मानसिक-सायुज्यता मिळाल्याशिवाय अशी रचना शक्यच नाही. म्हणूनच ही रचना पूर्णपणे समजून उमजून म्हणायला हवी. तादात्म्य ठेवून जर ही मानसपूजा केली तर खरी-खुरी पूजा केल्याचे समाधान व इप्सित फळ नक्कीच मिळते.
शिवस्तोत्राणि – शिवमानसपूजा
रत्नैः कल्पितमासनं हिमजलैः स्नानं च दिव्याम्बरं
नानारत्नविभूषितं मृगमदामोदाङ्कितं चन्दनम् ।
जातिचम्पकबिल्वपत्ररचितं पुष्पं च धूपं तथा
दीपं देव दयानिधे पशुपते हृत्कल्पितं गृह्यताम् ॥ १॥
शिवशंभूची मानस पूजा करताना शंकराचार्य म्हणतात -
रत्नजडित आसन , हिमजलाने स्नान , नेसायला विविध- रत्नांनी विभूषित दिव्य वस्त्र , कस्तुरीच्या सुगंधाने युक्त चंदन लेपन , जातिपुष्प (जाई-जुईची फुले) , चाफा , बेलाची पाने यांच्या सह विविध फुलांच्या रचना तसेच धूप व दीप वगैरे सर्वच गोष्टी , हृदयातून कल्पिल्या आहेत . हे देवा , हे दयानिधे , हे पशुपते , तू या सर्वांचा स्वीकार कर.
सौवर्णे नवरत्नखण्डरचिते पात्रे घृतं पायसं भक्ष्यं पञ्चविधं पयोदधियुतं रम्भाफलं पानकम् |
शाकानामयुतं जलं रुचिकरं कर्पूरखण्डोज्ज्वलं
ताम्बूलं मनसा मया विरचितं भक्त्या प्रभो स्वीकुरु ।। २ ।
नवरत्न-खचित सुवर्णपात्रात तूप , खीर , दूध-दही युक्त पाच प्रकारचे खाद्य , केळी (रम्भाफल) , सरबत (पानक) , (वाळा वगैरे सारख्या) शाकयुक्त तसेच कापूर व खडीसाखर घातलेले रुचिकर पाणी , तांबूल वगैरे सर्वच मी माझ्या मनातून रचले व अर्पण केले आहे . हे प्रभो , कृपया स्वीकार कर..
छत्रं चामरयोर्युगं व्यजनकं चादर्शकं निर्मलं वीणाभेरिमृदङ्गकाहलकला गीतं च नृत्यं तथा । साष्टाङ्ग प्रणतिः स्तुतिर्बहुविधा ह्येतत्समस्तं मया सङ्कल्पेन समर्पितं तव विभो पूजां गृहाण प्रभो ॥ ३ ॥
छत्र , दोन चामर (चँवर) , छोटा पंखा , स्वच्छ आरसा , वीणा-भेरी-मृदंगादींचा गोंगाट , शिवाय गीत आणि नृत्य तसेच साष्टाङ्ग नमस्कार , विविध प्रकारे स्तुती आदी सर्व मी संकल्पपूर्वक समर्पत करत आहे. हे सर्वव्यापी प्रभो शंभो , तू ह्या सर्वांचा स्वीकार कर.
आत्मा त्वं गिरिजा मतिः सहचराः प्राणाः शरीरं गृहं ।
पूजा ते विषयोपभोगरचना निद्रा समाधिस्थितिः ।
सञ्चारः पदयोः प्रदक्षिणविधिः स्तोत्राणि सर्वा गिरो।
यद्यत्कर्म करोमि तत्तदखिलं शम्भो तवाराधनम् ॥ ४ ॥
हे शंकरा , माझा आत्मा म्हणजेच तू. माझी बुद्धी म्हणजेच पार्वती , माझे पंचप्राण म्हणजेच तुझे सहचरगण होय. माझं शरीर म्हणजेच तुझे घर होय. विषयभोगांच्या रचना, केवळ तुझी पूजा होय. माझी झोप म्हणजे समाधीस्थिती होय. मी पायांनी जोही संचार करतो , तो सर्वच तुझी प्रदक्षिणा होय. माझ्या वाणीतून स्फूट होणारं सारं सारं , तुझेच स्तोत्र होय. मी जी जी कर्मे करतो , ती सगळी तुझीच आराधना आहे.
करचरणकृतं वाक्कायजं कर्मजं वा श्रवणनयनजं वा मानसं वापराधम् ।विहितमविहितं वा सर्वमेतत्क्षमस्व
जय जय करुणाब्धे श्रीमहादेव शम्भो ||५|
हात-पायांद्वारे , शरीराद्वारे , कर्मांद्वारे , श्रवण-नयनाद्वारे वा मानसाद्वारे घडलेले विहीत असो किंवा अविहित , सर्वच प्रकारच्या अपराधांना तू क्षमा कर. करुणेच्या सागरा , हे महादेवा , हे शंभो , तुझा जय जयकार असो.
॥इति श्रीमच्छङ्कराचार्यविरचिता शिवमानसपूजा समाप्ता॥
पंचज्ञानेंद्रिये आणि पंचकर्मेंद्रिये यांच्यामध्ये मन हे उभयात्मक मानले गेलेले अकरावे इंद्रिय असते. मनाच्या आदेशानुसार ही पाच कर्मेंद्रिये आपले काम पार पाडीत असतात. "मानसपूजेचा" मुख्य आधार मनच आहे. मनाच्या संकल्पाने जे जे केले जाते ते सर्व फलद्रूप होतेच . म्हणून मानसपूजा करणे हे सध्याच्या वेगवान युगात फारच सुलभ व समाधानदायक आहे.
©डॉ. प्रज्ञा शरद देशपांडे.
