#शब्दचिंतन

#शब्दचिंतन.
दैनंदिन बोलीत आपण गीता ,सीता ,बाला ,बालिका,आत्मजा ,शिवा ,वृद्धा ,युक्ती ,मुक्ती ,बुद्धी ,पार्वती ,सुंदरी
,स्वामिनी, माधवी असे अनेक नामं ,शब्द वापरतो. हे शब्द स्त्रीलिंगी आहेत.
स्त्रीप्रत्यय ,म्हणून व्याकरणात स्वतंत्र प्रकरण आहे. हे प्रत्यय लागले की स्त्रीलिंगी शब्द तयार होतात. साधारणपणे तीन प्रकारचे स्त्रीप्रत्यय भाषेत अधिकाधिक योजतात.
बहुतेक स्त्रीलिंगी शब्द आकारान्त , इकारान्त व ईकारान्त असतात. पुल्लिंगी पदापासून स्त्रीप्रत्यय लागून हे शब्द तयार होतात.
आकारान्त स्त्रीलिंगी शब्द होण्यासाठी "टाप्" हा स्त्रीप्रत्यय योजतात.
उदाहरणार्थ
गीत + टाप् = गीता
सीत  + टाप् = सीता
ज्येष्ठ  + टाप् = ज्येष्ठा
बाल +  टाप् = बाला
शिव + टाप् = शिवा
रसिक + टाप् = रसिका
सुरेख + टाप् = सुरेखा
आपल्या भाषेत साधारणत:  आकारन्त स्त्रीलिंगी जेवढी नावे आहेत ,ती याच प्रक्रियेनी तयार झालीत.
इकारान्त स्त्रीलिंगी शब्द तयार करण्यासाठी "क्तिन् " प्रत्यय जोडतात. हे प्रत्यय मूळ धातूला लागतात.
उदाहरणार्थ. (मूळ धातूंच्या आधी उपसर्ग वा शब्द  लावले की अजून वेगळे शब्द तयार होतात )
बुध् +  क्तिन् = बुद्धि ,सुबुद्धि ,दुर्बुद्धि
शक् + क्तिन् = शक्ति ,चित्शक्ति
भज् + क्तिन् = भक्ति ,श्रीमद्भक्ति ,पराभक्ति
युज् + क्तिन्  = युक्ति ,संयुक्ति
गम् + क्तिन् = गति, अधोगति ,प्रगति ,संगति
मन् + क्तिन् = मति ,सन्मति ,सुमति
मुच् + क्तिन् = मुक्ति,
कृ  +  क्तिन् = कृति, संस्कृति ,प्रकृति ,विकृति
अशा प्रकारे अनेक शब्द आपल्या व्यवहारात येतात. मराठीत हे सर्व शब्द दीर्घान्त होतात. संस्कृत  व हिंदीत वर लिहिल्या प्रमाणेच असतात.
आता शेवटचा स्त्रीप्रत्यय म्हणजे "ङीप् " प्रत्यय. या प्रत्ययामुळे ईकारान्त स्त्रीलिंगी शब्द तयार होतो.
उदाहरणार्थ
सुंदर + ङीप् = सुंदरी
स्वामिन् + ङीप्  = स्वामिनी
नद + ङीप्  = नदी
पर्वत + ङीप् = पार्वती
भैरव + ङीप्  = भैरवी
लेखन + ङीप् = लेखनी
मार्जन + ङीप् = मार्जनी
अशा प्रकारे या स्त्रीप्रत्ययांनी भाषेतील स्त्रीलिंगी शब्द तयार होतात.

आता काही शब्द बघू.
सविता = सवितृ ,सूर्य या अर्थाच्या मुळ पुल्लिंगी शब्दाचे प्रथमा एकवचन आहे.
गरिमा = गरिमन् या मूळ पुल्लिंगी शब्दाचे प्रथमा एकवचन .
महिमा ,निलिमा ,रक्तिमा हे ही शब्द गरिमा प्रमाणेच .
याच प्रमाणे मानी ,यशस्वी ,तेजस्वी हे ही शब्द पुल्लिंगी आहेत.

मराठीत असे काही शब्द आहेत ,जे खरेतर पुल्लिंगी आहेत पण आपण ते स्त्रीलिंगी समजतो. .. . चालायचेच . . "शास्त्रात् रूढि: बलियसी ।"
©डॉ. प्रज्ञा देशपांडे.