#शब्दचिंतन
खरे तर किती तरी दिवसांपासून शब्दचिंतन लिहायचं लिहायचं असं डोक्यात होतं . आज दुपारी तर चक्क शब्दरंजनही केलं , पण लिहिलं नाही . मग मात्र स्वतःलाच ताकीद दिली न् लिहायला (म्हणजे टायपायला) बसली.
# तुझे ठायी माझी भक्ती । विरुढावी गणपती॥
तुझे ठायी ज्याची प्रीती । त्याची घडावी संगती ॥
#ज्या ज्या ठिकाणी मन जाय माझे
त्या त्या ठिकाणी निज रूप तुझे ॥
मी ठेवितो मस्तक ज्या ठिकाणी ।
तेथे तुझे सद्गुरु पाय दोन्ही ॥
#म्हातारा इतुका न अवघे , पाऊणशे वयमान ।
दंताजीचे उठले ठाणे , नन्ना करिते मान !।
#ग्रंथ ठेवावा शुद्ध स्थानी । शुद्ध वस्त्री, शुद्ध मनी ॥
हे झाले गीत , अभंगातील . आता व्यावहारिक भाषेत बघू .
#त्याचा कुठेच धड ठिकाणा नसतो.
#ध्रुवाचे स्थान अढळ अाहे.
# पोलिसठाण्या समोर मारुती मंदिर आहे.
#ठाई ठाई तोच भरलाय चराचरात.
#बसस्थानक इथून जरा दूर आहे.
# ऐकणा-यांच्या मनाचा ठाव घेणारे त्यांचे शब्द सर्वांना तोषवायचे.
#काय देवा , असता कुठे आजकाल ? काय ठावठिकाणा नाही ?
#अजुन किती वेळ तिष्ठत राहायचे ?
कळवून टाका म्हणावं एकदाचं काय ते !
# अतिपावसामुळे फारच वाईट स्थिती झाली बघा शेताची.
#अशा भीषण महामारीमुळे सर्वच सार्वजनिक कार्यक्रम स्थगित केले आहे.
#या संबंधीचे स्थगन आदेश वरूनच आले आहेत.
# स्थिर मन आणि फिरते शरीर हेच स्वस्थ जीवनाचे रहस्य आहे.
#विधिवत् स्थापन केलेली मूर्ती .
वरील पैकी अनेक वाक्यांमध्ये असे काही शब्द आहेत , ज्याचा अर्थ "स्थान" हा होतो.
ते शब्द आहेत , ठिकाण , ठाणे , ठायी , ठाई , ठाव , ठाणं , ठावठिकाणा , स्थानक , तिष्ठत रहाणे , इत्यादी.
हे सर्व शब्द वेगवेगळे दिसतात . ह्या शब्दांचे व्युत्पत्तिस्थान एकच आहे.
स्था (तिष्ठ) [ थांबणे) या मूळ धातू पसरलेली ही विविध रूपे आहेत.
स्था > स्थान > ठाण > ठाणे
स्थायी > ठाय > ठायी > ठाई
स्थायी > ठाय > ठाव
स्थानक > ठानक > ठिकाण
स्था> तिष्ठति > तिष्ठत (रहाणे).
या शब्दांपैकी आजच्या दैनिक भाषेत आपण किती शब्द सहज योजतो /वापरतो ? याचा प्रत्येकानी विचार करावा. आपली भाषा किती समृद्ध आहे , हे जाणून जास्तीत जास्त आपले शब्द वापरावेत.
स्थानवाचक शब्दांशिवाय इतर शब्दांचाही विचार करू. स्थिर , स्थिती , स्थगन , स्थगिती , स्थापना
ही सुद्धा स्था(तिष्ठ) याच मूळ धातूपासून तयार होतात.
याशिवाय परिस्थिती , संस्था वगैरे शब्दांतही हाच मूळ धातू आहे.
शब्दांचा अभ्यास करणे म्हणजे महावृक्षाची पाने मोजत बसण्यासारखं आहे. तर मूळ धातूंचा अभ्यास करणे बियांची परीक्षा करणे होय.
दैनिक बोलचालीत आपल्याला मूळच कळले तर नवनविन शब्द घडवताही येतील .
जुन्या-नव्या , प्रमाण-बोली आदी सर्वच भाषांमधले शब्द अधिकाधिक वापरून भाषाश्रीमंती वाढती ठेवावी , नाही कां ?
©डॉ. प्रज्ञा देशपांडे.
खरे तर किती तरी दिवसांपासून शब्दचिंतन लिहायचं लिहायचं असं डोक्यात होतं . आज दुपारी तर चक्क शब्दरंजनही केलं , पण लिहिलं नाही . मग मात्र स्वतःलाच ताकीद दिली न् लिहायला (म्हणजे टायपायला) बसली.
# तुझे ठायी माझी भक्ती । विरुढावी गणपती॥
तुझे ठायी ज्याची प्रीती । त्याची घडावी संगती ॥
#ज्या ज्या ठिकाणी मन जाय माझे
त्या त्या ठिकाणी निज रूप तुझे ॥
मी ठेवितो मस्तक ज्या ठिकाणी ।
तेथे तुझे सद्गुरु पाय दोन्ही ॥
#म्हातारा इतुका न अवघे , पाऊणशे वयमान ।
दंताजीचे उठले ठाणे , नन्ना करिते मान !।
#ग्रंथ ठेवावा शुद्ध स्थानी । शुद्ध वस्त्री, शुद्ध मनी ॥
हे झाले गीत , अभंगातील . आता व्यावहारिक भाषेत बघू .
#त्याचा कुठेच धड ठिकाणा नसतो.
#ध्रुवाचे स्थान अढळ अाहे.
# पोलिसठाण्या समोर मारुती मंदिर आहे.
#ठाई ठाई तोच भरलाय चराचरात.
#बसस्थानक इथून जरा दूर आहे.
# ऐकणा-यांच्या मनाचा ठाव घेणारे त्यांचे शब्द सर्वांना तोषवायचे.
#काय देवा , असता कुठे आजकाल ? काय ठावठिकाणा नाही ?
#अजुन किती वेळ तिष्ठत राहायचे ?
कळवून टाका म्हणावं एकदाचं काय ते !
# अतिपावसामुळे फारच वाईट स्थिती झाली बघा शेताची.
#अशा भीषण महामारीमुळे सर्वच सार्वजनिक कार्यक्रम स्थगित केले आहे.
#या संबंधीचे स्थगन आदेश वरूनच आले आहेत.
# स्थिर मन आणि फिरते शरीर हेच स्वस्थ जीवनाचे रहस्य आहे.
#विधिवत् स्थापन केलेली मूर्ती .
वरील पैकी अनेक वाक्यांमध्ये असे काही शब्द आहेत , ज्याचा अर्थ "स्थान" हा होतो.
ते शब्द आहेत , ठिकाण , ठाणे , ठायी , ठाई , ठाव , ठाणं , ठावठिकाणा , स्थानक , तिष्ठत रहाणे , इत्यादी.
हे सर्व शब्द वेगवेगळे दिसतात . ह्या शब्दांचे व्युत्पत्तिस्थान एकच आहे.
स्था (तिष्ठ) [ थांबणे) या मूळ धातू पसरलेली ही विविध रूपे आहेत.
स्था > स्थान > ठाण > ठाणे
स्थायी > ठाय > ठायी > ठाई
स्थायी > ठाय > ठाव
स्थानक > ठानक > ठिकाण
स्था> तिष्ठति > तिष्ठत (रहाणे).
या शब्दांपैकी आजच्या दैनिक भाषेत आपण किती शब्द सहज योजतो /वापरतो ? याचा प्रत्येकानी विचार करावा. आपली भाषा किती समृद्ध आहे , हे जाणून जास्तीत जास्त आपले शब्द वापरावेत.
स्थानवाचक शब्दांशिवाय इतर शब्दांचाही विचार करू. स्थिर , स्थिती , स्थगन , स्थगिती , स्थापना
ही सुद्धा स्था(तिष्ठ) याच मूळ धातूपासून तयार होतात.
याशिवाय परिस्थिती , संस्था वगैरे शब्दांतही हाच मूळ धातू आहे.
शब्दांचा अभ्यास करणे म्हणजे महावृक्षाची पाने मोजत बसण्यासारखं आहे. तर मूळ धातूंचा अभ्यास करणे बियांची परीक्षा करणे होय.
दैनिक बोलचालीत आपल्याला मूळच कळले तर नवनविन शब्द घडवताही येतील .
जुन्या-नव्या , प्रमाण-बोली आदी सर्वच भाषांमधले शब्द अधिकाधिक वापरून भाषाश्रीमंती वाढती ठेवावी , नाही कां ?
©डॉ. प्रज्ञा देशपांडे.
