सहजोक्त

#शब्दचिंतन .
काल सारखंच आजही ढगं दाटून आले. भर दुपारी अंधार पडला . न् पाऊस कोसळू लागला.  लाईनही गेली .मग काय करावं ? खिडकीत बसून  धो धो कोसळता पाऊस , अंधारलेलं आसमंत न् चिंब भिजणारी झाडं-पाखरं बघू लागली. अशा पावसाळी , काळोख्या दिवसाला संस्कृतात  'दुर्दिन' म्हणतात. किती चपखल आहे ना ?

 या अंधारी पावसाळी दिवसाला "मेघाच्छन्नदिनम् " असं अमरकोशात म्हणतात.  दुर्दिनाला घनान्धकार सुद्धा म्हणतात.  दुर्दिन म्हणजे काय तर  “घनान्धकारे वृष्टौ च दुर्द्दिनं कवयो विदुः ॥”  बरसणारा  घनांधकारी दिवस .

 संस्कृतातील किती तरी काव्यांमध्ये कवींनी  या दुर्दिनाचे वर्णन अतिशय हळूवारपणे न् प्रणयपोषक केले आहे.
 अशा दुर्दिनी अभिसारिका लपत छपत अभिसार करायला जाते वगैरे. जसे कुमारसंभवात एके ठिकाणी ,   “यत्रौषधिप्रकाशेन नक्तं दर्शितसञ्चराः । अनभिज्ञास्तमिस्राणां दुर्दिनेष्वभिसारिकाः ॥"(। ६ । ४३ ।)

संस्कृत साहित्यात  दुर्दिन हा प्रेमी जीवांसाठी भलेही सुयोग न् आनंददायी वर्णिला असला तरी  सामान्यांना तो काहूर माजवणारा , हुरहूर वाढवणारा,  काहीसा उदास वाटतो.

 खरोखर मनाला चुटपूट लावणारा हा दुर्+दिन असतो कां ?  रिकाम्या मनाला हे चोचले सुचणं स्वाभाविक आहे.
 "सम्प्राप्ते दुर्द्दिने काले दुर्द्दिनं भाति वै नभः ॥”(हरिवंशे । ६७ । ६६ । )   एकूण मनच निराश असेल तर सर्वच अंधारलेलं दिसते.

  स्वतःच्या कर्तव्यात अखंड बुडलेल्यांना सुदिन काय की दुर्दिन काय ? सारे सारखेच असतात. आपले कर्तव्य नियमितपणे केले की  अशुभ काहीच होत नाही. सर्वच शुभ घडत असते.
 “सुदिनं दुर्द्दिनञ्चैव सर्व्वं कर्म्मोद्भवे भव । तत् कर्म्म तपसां साध्यं कर्म्मणाञ्च शुभाशुभम् ॥”  ( ब्रह्मवैवर्त पुराण)

ढगाळ पावसाळी  बरसत्या काळोख्या दिवसाला भलेही दुर्दिन म्हटले तरी कर्तव्यपरायणांसाठी  सगळेच दिवस सुदिन  अन् कामचुकारांसाठी  सगळेच दिवस दुर्दिन असतात , हेच खरे.
©डॉ. प्रज्ञा देशपांडे.