#सहजोक्त.

#शब्दचिंतन.

शब्द म्हणजे अक्षरब्रह्म.  वाक् म्हणजे शब्द नि अर्थ  हे जणु शिवपार्वती सारखे एकात्म आहेत , असे कालिदास म्हणतात.  विशिष्ट वर्णांचा समुच्चय होऊन अर्थपूर्ण  न् श्राव्य शब्द घडतात. 

अभिधान म्हणजे नाव/ नाम. अपत्यजन्मानंतर नामकरण हा मोठाच सोहळा असतो. नाव काय असावे ? काय ठेवावे ? यावर खलबते होतात. 

काही काही नावे  विशिष्ट कालावधीत फारच गाजतात. 

नावांना अर्थ असला पाहिजे , हा सामान्य प्रघात आहे. प्रांता-प्रांतात  नावं ठेवण्याची (नामकरण करण्याची)  वेगवेगळी शैली असते.  एकोणीसाव्या शतकापासून विविध प्रांतातील नावांची देवाण-घेवाण सहज होत आहे , ते आजतागायत. आजकाल तर  विदेशीही नावे तुरळक कां असेना आढळतात. असो. 

  कोणी तरी 'शर्विल' शब्दाचा  अर्थ काय ? असे विचारले.  शब्दांचे चिंतन करणे , हा माझा आवडता छंद. विचारचक्र सुरु झाले. गुगलबाबाने  शर्विल म्हणजे कृष्ण असे सांगून टाकले . कसे ? कां ? त्याला आधार काय ? असल्या फालतू प्रश्नांची उत्तरे द्यायला गुगलबाबा बांधिल नाही ,  " हमने कह दिया , सो कह दिया !"

  घरी असलेला शब्दकोष पाहिला. शब्दकल्पद्रूम चाळला. पण हे नाव काही येईना. 'मृच्छकटिकम्' या संस्कृत नाटकात शर्विकल  नावाचे गौण पात्र चोर असते , असे दाखवले आहे. पण शर्विल न् शर्विलक यात भेद आहे. 

  विचार करता करता सुचले. 

  शर्व म्हणजे विनाशकारी शिव. किंवा भक्तांच्या पापराशी नष्ट करणारा शिव.  

  संस्कृतमध्ये 'इलच्' असा कृदन्त प्रत्यय आहे.  मूळधातूला  कृदन्त प्रत्यय लागतात व नवा शब्द तयार होतो.    अन्  + इलच्  या मूळधातू व कृदन्त प्रत्ययापासून अनिल म्हणजे वायु  हा शब्द तयार होतो. 'अन्'  म्हणजे श्वास घेणे , हलणे .  

  संस्कृतमध्ये नाम किंवा कृदन्ताला विशिष्ट  प्रत्यय लागून  तद्धित म्हणजे भाववाचक नाम तयार होते.   कृदन्त व तद्धित यांचे  प्रत्यय वेगवेगळे असू शकतात.  

  शर्विल ह्या शब्दाचा विचार करताना काही सुचले .  मराठी भाषेच्या स्वतंत्र वृत्तीचे कौतुक वाटले. संस्कृतमधला इलच्  हा कृदन्त प्रत्यय मराठीने घेतला तो ही नामाला लावण्यासाठी!  

  जसे की 

  शर्व + इल = शर्विल , 

  स्वप्न + इल = स्वप्निल

  हर्ष + इल = हर्षिल 

 हे शब्द सकृतदर्शनी संस्कृत वाटतात परंतु ते अजिबात संस्कृत शब्द नाही. ते देश्य , म्हणजे मराठीच्या भाषिक प्रवृत्तीने तयार झालेले खास शब्द आहे.

 असे हे शब्द न् त्यांची तयार होण्याची प्रक्रिया  !

 पुढे  नीतिन , सचिन , जतीन , मिताली , सोनाली  वगैरे  शब्दांचा विचार करू या. 

 ©डॉ. प्रज्ञा देशपांडे.