.
शब्दकळा.
शब्द निर्मिती हा भाषेचा स्वतंत्र आयाम आहे. बऱ्याचशा भारतीय भाषा भाषाशास्त्रीय दृष्ट्या संस्कृतोद्भव आहेत , यात शंका नाही. संस्कृतातून जशेच्या तसे (अर्थासह) घेतलेले शब्द म्हणजे तत्सम शब्द होय. तर बदल होऊन तयार झालेले शब्द तद्भव म्हटल्या जातात.
शब्दांच्या मूळात शिरण्याची व शब्दनिर्मिती प्रक्रिया जाणून घेण्याची संस्कृतभाषेची प्रवृत्ती आहे. हीच प्रवृत्ती विविध ग्रंथांतून प्रकट होत विकसित झालेली आहे. व्याकरणशास्त्र , निरुक्त , छंदशास्त्र , न्यायशास्त्र, वाक्यपदीयम् वगैरे मूळ व मौलिक ग्रंथ त्याचेच प्रमाण आहेत.
ज्या प्रमाणे नवा जीव हा त्याच्या मातृ-पितृकुळातील सात पिढ्यांपैकी कोणाचे तरी गुणसूत्र घेतो. त्याप्रमाणे आजच्या भारतीय भाषासुद्धा संस्कृतसह त्या त्या काळातील प्राकृतादी भाषांच्या सरमिसळीतून तयार झालेल्या असू शकतात. भाषेचा उद्गम व विकास मोठा रंजक असतो.
सद्यकालीन मराठीभाषा ही स्वतंत्र भाषा आहे. प्राचीन वाङ्मयीन साहित्यापासून आजच्या दैनंदिन मराठीभाषेपर्यंतचा प्रवास अभ्यासणे नक्कीच भाषाशास्त्रीय दृष्ट्या रोचक ठरते .
मराठीभाषेच्या अनेक वैशिष्ट्यांपैकी एक म्हणजे तिचे शब्द. काही मराठी शब्दांचे मूळ शोधताना संस्कृतच्या व्याकरण , निरुक्त वगैरेंचा उपयोग होतो. संस्कृतशब्दांशी पूर्णपणे साधर्म्य बाळगणारे काही मराठी शब्द कधी कधी वेगळ्याच अर्थाचे वा रचनेचे दिसतात. शब्द निर्मिती करण्याची मराठी प्रवृत्ती अनेकदा बुचकळ्यात पाडते.
उदाहरणार्थ काही शब्द बघा.
घोर , अघोरी , अहिल्या , अनुसया , परोक्ष , अपरोक्ष , प्रगट वगैरे वगैरे.
आता या शब्दांविषयी जाणून घेऊ .
घोर => मराठीत हा शब्द अनेकदा , अनेक संदर्भात वापरतात. जसे घनघोर वर्षाव , घोर अन्याय. घोर अंधार . घोर लागून राहणे. बिनघोर झोपणे . वगैरे वगैरे. घोर या शब्दाचा अर्थ भयानक , भयंकर . संस्कृतनुसार घाताला किंवा मराला कारण असलेला म्हणजे घोर.
अघोरी => घोरच्या विरुद्ध म्हणजे अघोर. संस्कृतनुसार अघोरी शब्दाचा अर्थ सौम्य , भीतिदायक नसलेला , असा होतो. पण अधोरीबाबा , अघोरीकृत्य , अघोरी उपाय , अघोर तंत्र वगैरेने या शब्दाला मराठीत मात्र भयंकर केलं आहे. आणि अशा प्रकारे विशिष्ट संदर्भात घोर व अघोर मराठीत समानार्थक ठरले.
अहिल्या , अनुसया , प्रगट =
हल म्हणजे नांगर . अहल्या म्हणजे नांगरणी न झालेली जमीन .
असूया म्हणजे 'जेलसी', नजर , जळणं द्वेष वगैरे. अन् +असूया म्हणजे अनसूया म्हणजेच जिला द्वेष नाही ती.
मूळात कट् हा धातू गतिवाचक आहे . प्रकट म्हणजे स्पष्ट .
संस्कृतच्या मूळ सार्थ शब्दांना मराठी अशी वळवून बदलते ना की मूळ शब्द सांगितला तरी तो बरोबर वाटेनासा होतो , नाही कां ?
परोक्ष , अपरोक्ष = संस्कृतमध्ये (अक्ष्णोः परम् = परोक्षम् । अप्रत्यक्षम् । असाक्षात् ।) दृष्टीच्या पलीकडचे म्हणजे परोक्ष होय. तर अपरोक्ष म्हणजे नजरे समोर घडलेले. पण हे शब्द वापरण्यातही मराठीची बातच न्यारी !
म्हणजे मराठीतील शब्द चूक आहेत , असं म्हणायचे कां ? तर नाही. भाषेचा गुणधर्म प्रवाही असणे असा असतो.
संस्कृतच्या शास्त्रशुद्धरूपांना मराठीने आपलंसं करीत मरठमोळं केलं. नातवंडं/पणतवंडं आपल्या आजी/पणजीचे काही काही गुण घेतात , सर्वच गुण घेत नाहीत. तसेच काहीसे आधुनिक भारतीय भाषांचे आहे. संस्कृतशी साधर्म्य बाळगत आपलं विशिष्ट हळूच खुलवतात या भाषा.
©डॉ. प्रज्ञा देशपांडे.
No comments:
Post a Comment