#सहजोक्त.

महात्मा कोणाला म्हणावे ? कां म्हणावे ? कोणाला म्हणू नये ? यावर मत मांडण्यासाठी हा लेख लिहीत नाही.

आत्मा म्हणजे जन्मलेला जीव . महात्मा म्हणजे अंगभूत थोरवी व  कर्तृत्वाने  मोठेपणा लाभलेला जीव. "जया अंगी मोठेपण तया यातना कठीण" हे सहण्याची तयारी असली की महात्मेपणा येतो.  

संस्कृत सुभाषिते मानवी व्यक्तिमत्वांना घडविणारी मनोविकासकं  असतात.  काही सुभाषिते तर 'वर्तनशास्त्राचे' सूत्र उलगडणारी समुपदेशकं असतात. 'महात्मा' शब्दाला ग्लॅमर मिळण्यापूर्वी देखील काही सुभाषिते रचलेली आढळतात. पुढील श्लोकात "महात्मा"  शब्दाची व्याख्याच सांगितली आहे जणू. 

विपदि धैर्यमधाभ्युदये क्षमा

 सदसि वाक्पटुता युधि विक्रमः। 

यशसि चाभिरुचिर्व्यसनं श्रुतौ प्रकृतिसिद्धमियं हि महात्मनाम् ॥

Patience in adversity, magnanimity in ascendancy, eloquence in assembly, bravery in battle,

 aspiration for eminence

  and engrossment in the Scriptures are the self-evident attributes of great men.

विपत्ति में धैर्य, अभ्युदय में सहिष्णुता, सभा में वाक् चातुरी, युद्ध में वीरता,

यश में उत्कण्ठा, वेद-शास्त्रों विषयक अनुराग, 

ये गुण महानुभावों के स्वभाव में ही पाये जाते हैं।

विपदि धैर्यम् म्हणजे संकटात धैर्य ,

अभ्युदये क्षमा म्हणजे  परमोत्कष काळात क्षमाशीलता ,

सदसि वाक्पटुता  म्हणजे सभेत वाक्पटुत्व ,

युधि विक्रमः म्हणजे युद्धात पराक्रम , 

यशसि च अभिरुचिः  म्हणजे यशाच्या शिखरावर असताना सदभिरुची (म्हणजे उत्तम छंदांची जपणुक),

व्यसनं श्रुतौ म्हणजे ज्याला वेदांचा व्यासंग आहे ,   ही सर्व लक्षणं  उपजत  महात्म्यांची आहेत . 

तर एकूण काय ? वरील पैकी काही लक्षणं स्वतःमध्ये आढऴली तर  बिंधास्त  स्वतःला 'महात्मा' समजा !  

©डॉ. प्रज्ञा देशपांडे.