स्तोत्रचिंतन.भाग १
"आई" या नावातच सारे विश्व सामावले आहे. सर्जन , समर्पण ,संवेदना ,सहनशीलता ,क्षमाशीलता ,वात्सल्य यांचे मूर्तरूप म्हणजे आई . म्हणूनच भारतीय संस्कृतीत आईला सर्वोच्च स्थान दिले आहे. इतकेच नाही तर जे जे उत्तम ,उदात्त ,मंगल त्या सगळ्यांना मातृभाव दिल्या जातो , हे पृथ्वी ,नदी ,गाय ,भाषा , जन्मस्थान इत्यादींवरून सहज लक्षात येते.
देव ,ईश्वर ,ईश ,परमेश ,जगन्नियंता ,पिता ,
सर्वशक्तिमान वा इतर कोणत्याही स्वरूपात त्या मंगलोर्जेची जग उपसना करते त्याचेच स्त्रीरूप सुद्धा जगात वंदनीय आहे. या स्त्रीरूपाला देवी म्हणतात. देवीची सुद्धा मातृरूपाने पूजा करण्याचा प्रघात आहे.
एकदा त्या अमोघ शक्तीला "आई" म्हटले की ,
आई-लेकराचे नाते निर्माण होतेच . मानवी नात्यात जसे भावभावनांची तरलातितरल स्तरं असतात तसेच नाते देवी व तिच्या भक्तात तयार होते.
राग-लोभ,चीड,रुसवा ,प्रसन्नता आदी सारे भाव मग या नात्यात अोघाने येतातच.
स्तोत्रवाङ्मय हा भारतीय साहित्याचा अद्वितीय खजिना आहे. स्तोत्र म्हणजे स्तुती करण्याचे शब्दरूपी साधन . हा एक काव्यप्रकारच आहे. यात शुद्ध भक्ती ,भाव-रस असतोच शिवाय प्रासादिकताही असते.
श्रीमद् शंकराचार्यांची स्तोत्रे विशेष उल्लेखनीय आहेत.
या लेखमालेचा विषय "देव्यपराधक्षमापनस्तोत्र" हा आहे.
स्तोत्राच्या नावातच त्याचा वर्ण्यविषय स्पष्ट लक्षात येतो. देवी म्हणजे मातृरूपाने पूजिली जाणारी सर्वोच्च शक्ती ,अपराध म्हणजे कळत-नकळतपणे केलेले मान्यतांच्या विरुद्ध वर्तन ,क्षमापनस्तोत्र म्हणजे क्षमा मागण्यासाठी केलेले स्तुतिकाव्य.
या स्तोत्रात एकूण बारा श्लोक आहेत. ते पुढील प्रमाणे.
(©डॉ.प्रज्ञा देशपांडे)
न मन्त्रं नो यन्त्रं तदपि च न जाने स्तुतिमहो न चाह्वानं ध्यानं तदपि च न जाने स्तुतिकथाः |
न जाने मुद्रास्ते तदपि च न जाने विलपनं
परं जाने मातस्त्वदनुसरणं क्लेशहरणम् ||१||
विधेरज्ञानेन द्रविणविरहेणालसतया विधेयाशक्यत्वात्तव चरणयोर्या च्युतिरभूत् |
तदेतत् क्षन्तव्यं जननि सकलोद्धारिणि शिवे
कुपुत्रो जायेत क्वचिदपि कुमाता न भवति ||२||
पृथिव्यां पुत्रास्ते जननि बहवः सन्ति सरलाः
परं तेषां मध्ये विरलतरलोऽहं तव सुतः |
मदीयोऽयं त्यागः समुचितमिदं नो तव शिवे
कुपुत्रो जायेत क्वचिदपि कुमाता न भवति ||३||
जगन्मातर्मातस्तव चरणसेवा न रचिता
न वा दत्तं देवि द्रविणमपि भूयस्तव मया |
तथापि त्वं स्नेहं मयि निरुपमं यत्प्रकुरुषे
कुपुत्रो जायेत क्वचिदपि कुमाता न भवति ||४||
परित्यक्ता देवा विविधविधसेवाकुलतया
मया पञ्चाशीतेरधिकमपनीते तु वयसि |
इदानीं चेन्मातस्तव यदि कृपा नापि भविता
निरालम्बो लम्बोदरजननि कं यामि शरणम् ||५||
श्वपाको जल्पाको भवति मधुपाकोपमगिरा
निरातङ्को रङ्को विहरति चिरं कोटिकनकैः |
तवापर्णे कर्णे विशति मनु वर्णे फलमिदं
जनः को जानीते जननि जननीयं जपविधौ ||६||
चिताभस्मालेपो गरलमशनं दिक्पटधरो
जटाधारी कण्ठे भुजगपतिहारी पशुपतिः
कपाली भूतेशो भजति जगदीशैकपदवीं
भवानि त्वत्पाणिग्रहणपरिपाटीफलमिदम् ||७||
न मोक्षस्याकांक्षा भवविभववाञ्छापि च न मे
न विज्ञानापेक्षा शशिमुखि सुखेच्छापि न पुनः |अतस्त्वां संयाचे जननि जननं यातु मम वै
मृडानी रुद्राणी शिव शिव भवानीति जपतः ||८||
नाराधितासि विधिना विविधोपचारैः
किं रुक्षचिन्तनपरैर्न कृतं वचोभिः |
श्यामे त्वमेव यदि किञ्चन मय्यनाथे
धत्से कृपामुचितमम्ब परं तवैव ||९||
आपत्सु मग्नः स्मरणं त्वदीयं
करोमि दुर्गे करुणार्णवेशि |
नैतच्छठत्वं मम भावयेथाः
क्षुधातृषार्ता जननीं स्मरन्ति ||१०||
जगदम्ब विचित्रमत्र किं
परिपूर्णा करुणास्ति चेन्मयि |
अपराधपरम्परापरं
न हि माता समुपेक्षते सुतम् ||११||
मत्समः पातकी नास्ति
पापघ्नी त्वत्समा न हि |
एवं ज्ञात्वा महादेवि
यथायोग्यं तथा कुरु ||१२||
पुढील भागांपासून या श्लोकांचे यथामती ,यथाक्रम रसग्रहण करील.
©डॉ. प्रज्ञा देशपांडे.
