#सहजोक्त~ भाग ૪

करौ सीतापतिः पातु हृदयं जामदग्न्यजित्‌ ।

मध्यं पातु  खरध्वंसी नाभिं जाम्बवदाश्रयः ॥4॥ 

 पाणिग्रहण  हा  सोळा संस्कारांपैकी एक संस्कार आहे. विवाहसमयी वधुपिता स्वकन्येचा हात वराच्या हाती देतो, याला पाणिग्रहण म्हणतात.  धर्म-अर्थ-कामादी बाबींमध्ये एकमेकांना पूरक असणारी साताजन्माची मैत्री , जणु जीवा-शिवाची गाठ ठरावी  ; याचे प्रतीक म्हणजे "पाणिग्रहण".  

 श्रीरामाने जनकनंदिनी सीतेचे पाणिग्रहण केले होते. सीतेच्या मुक्ततेसाठीच लंकेवर विजय मिळविला होता. राम-सीतेचे अभिन्नत्व सर्वच भारतीयांना मान्य आहे. म्हणूनच  श्रीरामाला सीताराम, सियाराम म्हटल्या जाते.   सक्षमपणे जबाबदारी निभवणारे  सियाराम माझ्या हाताचे रक्षण करो.

जानकी-स्वयंवराची अटच होती की जमदग्निपुत्र परशुरामाने जनकराजा जवळ ठेवलेले शिवधनुष्य जो उचलून धरेल त्याला जानकी माळ घालेल. श्रीराम ते शिवधनु तर उचलतात.  प्रत्यंचेला हात लावत असता नेमके  ते  तुटते. त्यामुळे कोपिष्ट असे परशुराम भयंकर क्रोधित होतात. इतक्या कोपलेल्या ऋषिश्रेष्ठांना संतुष्ट करण्याचे कठिण कार्य श्रीराम सहज करतात. मन समजून घेणे , रागवलेल्या मनाला शांत करणे , दुस-याच्या मनात स्वतःविषयी ममत्व न् आनंद निर्माण करणे "रामा"ला सहज जमत होते. तर अशा रामाने माझ्या हृदयाचे रक्षण करावे.

मध्य म्हणजे शरीराचा मधला पोकळ भाग. खर-दूषण नावाचे रावणाचे सावत्रभाऊ यांचा नाश रामाने केला होता. म्हणून राम हा  "खरध्वंसी" आहेच. "खर" या शब्दाचा अजून एक अर्थ तीक्ष्ण , उग्र  , तीव्र असाही आहे.  पोट , आतडी आदी भागात कोणतीही तीव्रता , उग्रता , तीक्ष्णता नकोच नको. तर माझ्या मध्यभागातील तीव्रतेला ध्वस्त , नष्ट करण्याचे काम रामाने करावे.  

 आईच्या पोटात असताना प्रत्येकाला नाभीद्वारे जीवन लाभत असते. नाभी हा प्रत्येक मानवाला त्याच्या आईशी जुळलेला असण्याची आठवण करून देणारा अवयव आहे. जन्मापूर्वीचे  मातृ-उदरातील जीवन व जन्मोत्तर बाहेरील जीवन याची सांगड दर्शवणारा अवयव नाभीच होय. 

  साक्षात ब्रह्मदेवाचा पुत्र , श्रीरामाचा परमभक्त तसेच परमज्ञानी , अस्वलराज जाम्बवान यांना  श्रीरामाशिवाय दुसरा कोणी आश्रय नव्हता.    शिवाय त्रेतायुगातील रामभक्त जाम्बवान द्वापरयुगात कृष्णाला स्वकन्या देतो. दोन युगात देवतेच्या भक्तीची अखंडता दर्शवणारा जाम्बवान हा एकमेव भक्त  आहे. एकीकडे  स्वतःच्या भक्तीने दोन युगाची सांगड घालणारा जाम्बवान , तर दोन जीवनाची सांगड दर्शवणारी नाभी . माझ्या नाभीचे रक्षण  जाम्बदाश्रय रामाने करावे. 

  वज्रपंजर कवचातील विशेषणांचे जितके सखोल चिंतन करावे तितके ते अधिकाधिक अर्थ खुलवत जाते , हे मात्र खरे. 

  ©डॉ. प्रज्ञा देशपांडे.