#सहजोक्त ~

शब्दचिंतन .

काल  एका समूहावर "कलदार" या शब्दावरून  चांगलीच  चर्चा रंगली  होती . सकाळी एकत्र वाचून बौद्धिक चालना मिळाली. बरेचसे शब्द संस्कृत-शब्दकोषात  सापडतात , असा अनुभव आहे. 

मला संस्कृत , मराठी , पाली शब्दकोषांतून शब्द  बघायला आवडतात. 

कलदार हा शब्द प्रत्यय घटित प्रकारातील पण मिश्र प्रवृत्तीचा आहे असे वाटते. "द‍ार" हा प्रत्यय  खचितच पाली , मराठी वा संस्कृत नाही. खबरदार , चौकीदार  वगैरे वरून तो फारसी किंवा अरबी असावा .( मला या भाषांची माहिती नाही. )

निरुक्तकार यास्काचार्यांच्या मते कोणताही शब्द हा धातूजन्यच असतो. म्हणजे प्रत्येक शब्द हा कुठल्यातरी मूळधातू पासूनच तयार होतो. काळाच्या अोघात शब्द-निर्मितीची प्रक्रिया लुप्त होते. पुढे त्या शब्दाचा असा भाषिक प्रवास ( विकार ,आगम ,विपर्यय आदींनी ) होतो की मूळ रूप व प्रचलित रूप वेगवेगळेच वाटते.  असो.

कोषांमध्ये मला  "कल" या शब्दासाठी अनेक अर्थ दिसले .  जसे मधुरध्वनी , सालवृक्ष ,कोलिवृक्ष , शुक्र , अजीर्ण  (इति राजनिर्घण्टः । कलयति मान्द्यं नयति जाठराग्निम् ।) , अस्पष्ट आवाज ,  गोंगाट  आदी.   याच कल पासून कलकलाट , कलरव कलकल अादी  आहेच.  [ हंसे मुक्ता नेली मग केला कलकलाट काकांनी !, अशी काव्यपंक्ती आहे. इथे काका म्हणजे कावळा असा अर्थ आहे ].

शिवाय  "कल्ल"  हा शब्द   'अव्यक्त शब्द ' या अर्थाने योजतात . यापासूनच  कल्लोळ  हा शब्द तयार होतो.  पुढे याचेच समुद्रकल्लोल , संशयकल्लोळ आदी तयार होतात.  आमच्या नागपुरी ग्रामीण भाषेत "कल्ला करणे " (गोंधळ , गोंगाट करणे  या अर्थी ) असाही वाक्प्रयोग आहे. 

कल् हा मूळ धातू  (गतौ , सङ्ख्याने , क्षेपे , शब्दे)  गतिवाचक , मोजमापीसाठी , क्षेपणासाठी व शब्द या अर्थाने  योजतात.  (कलते आकलते, सङ्कलते, परिकलते, प्रत्याकलते, विकलते।)

कल् याच धातूपासून  "काल" (काळ)  हा शब्द तयार झाला आहे.

शिवाय  कलन , संकलन  , विकलन , आकलन  हे ही त्याच्याच पासून शब्द आहेतच .

शब्दांचा प्रवास एकाच भाषेतून जरी झाला तरी  काही काळाने अोळखेनासा होतो , त्यात इतर भाषांतून आलेले शब्द मिसळले की मग विचारायलाच नको. 

 

शब्दकोषांच्या वाचनानी बरीच माहिती मिळते. कोणत्याही भाषेचा विशेष लोभ वा द्वेष न करता  शब्दांचा तर्कसंगत समूळ प्रवास उलगडण्याकडे माझा 'कल' असतो. 

या सर्व शोधाशोधीत  "कलदार" शब्द अगदी  तसाच्या तसा मिळाला नाही. लहानपणी चांदीचा अंश असलेल्या रुपयाला कलदार म्हणायचे , बंदा रुपया म्हणायचे.  नंतर नंतर सर्वच नाण्यांना (खणखणीत  आवाज करणारी ) कलदारच म्हटल्या जायचे.  

तसं बघता रुपया ( रुपे= चांदी) या पासून तयार झालेला शब्द असून कालांतराने अॅल्युमिनियम , पितळ , तांबे , निकेल आदी कोणत्याही धातूपासून तयार झाल्यावरही रुपयाच ठरला , तसं इथे झालं असणं शक्य आहे.  

असा हा शब्दाचा कलदार प्रवास खाचखळग्यांसह जाणून घ्यायला हवा. 

©डॉ. प्रज्ञा देशपांडे.