सहजोक्त

शब्दचिंतन .
शब्दधन आम्हा शब्दचि साधन
शब्दांनीच होती जीवन अर्थपूर्ण ॥
शब्द अन् त्याचा अर्थ किंवा अर्थ न् त्यासाठीचे शब्द या दोहोंचे सुंदर नाते सांगणारा कालिदासाचा श्लोक आहे. वागर्थाविव संपृक्तौ वागर्थप्रतिपत्तये ।
जगतः पितरौ वन्दे पार्वतीपरमेश्वरौ । । १.१ । ।(रघुवंश-पहिल्या सर्गातील पहिला श्लोक) कलिदासासारखा सिद्धहस्त शब्दप्रभु म्हणतो की वाणी आणि अर्थ यांच्यासारखे एकमेकांत मिसळून गेलेल्या ,एकजीव झालेल्या शब्दसृष्टी व जीवसृष्टीचे जनक असे पार्वती-शंकर यांची वाणी व अर्थ यांच्या प्राप्तीसाठी प्रार्थना करतो .
तर असे हे शब्द न् त्याचे अर्थ जणु शिवपार्वतीसारखे एकजीव झाले आहेत. असे सार्थ-शब्द योग्य प्रकारे वापरले तरच हे अमोघ होतात ,नाही तर आहेच शब्दबंबाळलेपणा ! शब्द ही शक्ती अाहे ,असे साहित्यकारच नाही तर भौतिकशास्त्र देखिल म्हणते. साऊंड म्हणजे ध्वनी आणि शब्दाचे मूळ ध्वनीतच असते. शक्ती म्हणजेच ऊर्जा . ऊर्जा एका रूपातून दुसरे रूप सहज धारण करीत असते म्हणुन ऊर्जा सांभाळून वापरावी. मग शब्द देखील जपूनच वापरावेत , होय ना ?
शब्द नेहमी सार्थ म्हणजे अर्थपूर्ण असावेत , निरर्थ , व्यर्थ नकोत. त्यातल्या त्यात व्यक्ती , घर , वस्ती , गाव , पाळीव प्राणी इत्यादी इत्यादी यांची नावे सार्थच असायला हवीत.
जुन्या काळी देवादिकांवरून अपत्यांची नावे ठेवत .त्यात दोन हेतू असे , एक तर देवाचे मंगलमय नाव सारखे तोंडात येई , दुसरे नाव सार्थच असे.
आपल्या अोळखीच्या कितीतरी व्यक्तींची नाव राम , कृष्ण , राधा ,रमा , विष्णु , शंकर , महादेव , गंगा इत्यादी असतात. ही देवांची नावं आहेत ,हे खरेच पण त्यांना छान अर्थ आहे . जसे े ज्यात रममाण होते (मन) तो राम . (मन) आकर्षून घेतो तो कृष्ण , राध् म्हणजे ऐश्वर्य राधा म्हणजे ऐश्वर्यवती , रमा म्हणजे जिच्यातमन रमते अशी लक्ष्मी , विष्णु ,शिरण्याची /व्यापण्याची इच्छा असलेला , शंकर म्हणजे जो शम् (कल्याण) करतो , गंगा म्हणजे जी सारखी पुढे जाते.
शब्दकोशांमध्ये शब्दांचे अर्थ उलगडून दाखविले असतात , तसेच त्यांचा उपयोग कुठे ,कोणत्या संदर्भात केला याचेही सोदाहरण उल्लेख केला असतो. अापटें ,मोनारविल्यम इत्यादी आधुनिक कोश यासाठी उपयुक्त ठरतात. जुन्या शब्दांप्रमाणे आजकालचेही शब्द , शब्दकोशपद्धतीने मांडणे ,मोठा मनोरंजक उपक्रम ठरतो. संस्कृत मध्ये अमरकोशादी अनेक कोश उपलब्ध आहेत. त्यात शब्दांना पर्यायी शब्द दिले असतात. अमरकोशाच्या धर्तीवर मराठीतील खिडकी या शब्दाचे एक विडंबनपर उदाहरण असे , " विंण्डो-वातायनो-खिडकी-गवाक्षो-भोंक भिंतीचे !" असे मनोरंजनपर अाधुनिक कोश ,आपणही तयार करू शकतो.
शब्दांना मुळात काही अर्थ असतोच , तो समजून घेणे फारच रंजक आहे .काही शब्द आपण समानार्थी म्हणून योजतो . वरवर वाचताना ते समानार्थी वाटतातही .उदाहरण म्हणून झाड शब्दाचे समानार्थी शब्द बघू . जसे पादप (मुळांनी पाणी पिणारा ), महिरूह (जमीनीवर उगवणारा) , शाखी (फांद्या असलेला) , विटपी (कक्षीगत कोंब असलेला) , तरु ((जमीन फोडून बाहेर येणारा) , वृक्ष( छाटल्या जाणारा) . म्हणजे या प्रत्येक शब्दातून झाडाचा एकेक गुण दिसून येतो.
" शाखा " हा शब्द फांदी या अर्थाने आपण सहज वापरतो . शाखा शब्दाची उकल अशी करतात , "खे शयति इति (आकाशात झोपतात ) " , म्हणजे फांदी आकाशात पसरलेली असते ना म्हणून .
शब्दांची मुळापर्यंत अशी उकल करणे हे भाषेच्या श्रीमंतीचे लक्षण आहे. यास्काचार्य लिखित निरुक्त नामक ग्रंथात अशा कितीतरी शब्दांचे अर्थ उलगडून सांगितले आहेत. अर्थ उलगडून सांगण्याच्या निरुक्तातील पद्धतीला निर्वचने असे म्हणतात. जुन्या शब्दांची निर्वचने वाचून नव्या शब्दांना ती लावून पाहाणे , उत्तम चाळा ठरेल.
शब्दांशी , त्याच्या अर्थांशी अशी गट्टी झाली की पुढची पायरी आहे की इतर भाषांमधील त्याच अर्थाचे शब्द व आपल्या भाषेतील तो शब्द , यांच्यात झालेले परिवर्तन (खरे तर भाषा-अंतर) अोळखणे ,आपली भाषा व दुसरी भाषा यांच्या विकासाची पाऊलवाट अोळखणे इत्यादी होय.
एक उदाहरण बघू या. संस्कृत मध्ये "भ्रमर" हा शब्द आहे . विविध भारतीय भाषांमध्ये या अर्थाचे आलेले शब्द पाहू बरे !
भ्रमरः ( संस्कृतम् )
भमरो (पाली)
भँवरा ( हिंदी )
भुंगा ( मराठी )
ભમ્મર ( गुजराती - भम्मर )
ভ্রমর ( बांगला - भ्रॉमोर )
ਭਰਿਂਗ ( पंजाबी - भरिंग )
बुमरो (काश्मिरी)

भँहर (ऊडिया ) 

Bumblebee ( इङ्ग्लिश)
उच्चारणाचे मुख्य साधन म्हणजे "मुख" होय. भौगोलिक परिस्थिती ,मुखवैविध्य यामुळे भाषांमध्ये बदल दिसून येतो. वरचे एक उदाहरण बघून ठळकपणे लक्षात येते. भारतीय भाषांमध्ये परस्पर साहचर्य व स्नेह टिकून राहण्यासाठी असे भाषा-अंतर समजून घेणे काळाची निकड आहे.
©डॉ. प्रज्ञा देशपांडे.